Bệnh đạo ôn lúa, do nấm Pyricularia oryzae gây ra, là một trong những bệnh nguy hiểm nhất với cây lúa, có thể làm giảm năng suất 50-80% hoặc mất trắng nếu không kiểm soát kịp thời. Đạo ôn lá và đạo ôn cổ bông có mối liên hệ chặt chẽ, nếu không phòng từ sớm sẽ lan sang giai đoạn trổ, gây thiệt hại nặng. Nguyên tắc vàng: phòng bệnh hơn chữa bệnh, phun ngừa đúng thời điểm là chìa khóa để bảo vệ năng suất.

BỆNH ĐẠO ÔN LÀ GÌ? VÌ SAO NGUY HIỂM?

Bệnh “đạo ôn” bắt nguồn từ tiếng Hán, trong đó “đạo” nghĩa là cây lúa, còn “ôn” nghĩa là bệnh dịch. Khi ghép lại, “đạo ôn” chính là bệnh dịch trên cây lúa – một vấn đề gây lo lắng cho bà con nông dân ở hầu hết các vùng trồng lúa.

Nguyên nhân gây bệnh là nấm Pyricularia oryzae (còn gọi là Magnaporthe oryzae). Đây là loại nấm có khả năng tồn tại dai dẳng trong nhiều điều kiện môi trường khác nhau và phát tán chủ yếu qua gió. Ngoài ra, vẫn có thể xảy ra sự lan truyền ở khoảng cách ngắn thông qua:

• Giọt nước mưa bắn bào tử sang cây lân cận.
• Dòng chảy trên mặt ruộng mang theo tàn dư rơm rạ hoặc hạt bị nhiễm (trên hạt có bào tử), từ đó nguồn bệnh lan sang điểm khác trong ruộng hoặc sang ruộng kế bên nếu nước thông nhau.

Khả năng sống sót của bào tử tự do trong nước ngắn (thường chỉ vài giờ đến dưới 1 ngày nếu không có ký chủ), nên hiệu quả lan truyền qua nước kém và không phải rất nhanh. Bệnh có thể làm giảm năng suất từ 50–80% nếu bùng phát mạnh.

Hình 1. Mầm bệnh nấm Pyricularia oryzae trên lá và bông lúa
 

Trong trường hợp phát hiện muộn và không kịp xử lý, nguy cơ mất trắng ruộng lúa là hoàn toàn có thể xảy ra. Ngoài ra, bệnh đạo ôn còn làm giảm chất lượng hạt lúa. Gạo thu hoạch từ ruộng bị bệnh thường kém mẩy, hạt bạc bụng hoặc lép, ảnh hưởng đến giá bán và uy tín thương hiệu gạo địa phương.

ĐIỀU KIỆN ĐỂ BỆNH ĐẠO ÔN XUẤT HIỆN VÀ PHÁT TRIỂN

Bệnh đạo ôn thường bùng phát mạnh khi hội tụ đủ ba yếu tố chính: mầm bệnh, giống lúa dễ nhiễm và điều kiện môi trường – canh tác thuận lợi. Trong đó, mầm bệnh đóng vai trò khởi phát, giống lúa quyết định mức độ nhạy cảm, còn yếu tố thời tiết và kỹ thuật canh tác sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến tốc độ lây lan.

Mầm bệnh

Tác nhân chính là nấm Pyricularia oryzae (Magnaporthe oryzae). Loại nấm này lưu tồn lâu, có trên tàn dư cây bệnh hoặc lưu lại trong đất qua nhiều vụ. Khi gặp điều kiện thuận lợi, nấm nhanh chóng nảy mầm, xâm nhập vào lá, cổ bông và hạt lúa, gây hại trên diện rộng.

Giống lúa và các yếu tố làm gia tăng nguy cơ bệnh đạo ôn

Hiện nay chưa có giống lúa nào kháng hoàn toàn bệnh đạo ôn; tính kháng chỉ mang tính tương đối và phụ thuộc nhiều vào điều kiện canh tác, thời tiết. Ngay cả giống có khả năng kháng tốt, nếu gặp điều kiện bất lợi, bệnh vẫn có thể bùng phát.

Một số giống mẫn cảm, dễ nhiễm như OM18, Đài Thơm 8 thường bị hại nặng hơn do đặc điểm sinh học: bộ lá xanh đậm, mềm, tán lá rậm giữ ẩm lâu, thời gian sinh trưởng trùng với giai đoạn thuận lợi cho nấm phát triển, và ít hoặc không có gen kháng bệnh. Những giống có khả năng kháng tương đối như OM9577, OM2517, OM5451 vẫn có thể giảm sức kháng rõ rệt khi gieo sạ quá dày, bón thừa đạm hoặc gặp thời tiết ẩm ướt kéo dài.

Hình 2 . Điều kiện phát triển - Môi trường và kỹ thuật canh tác ảnh hưởng đến bệnh đạo ôn

Điều kiện môi trường và canh tác thuận lợi cho bệnh đạo ôn:

• Nhiệt độ: 25–30°C, tạo điều kiện lý tưởng cho nấm sinh trưởng và phát tán.
• Độ ẩm: Trên 90%, kết hợp với mưa nhiều và thời tiết âm u kéo dài giúp bào tử nấm dễ nảy mầm, xâm nhập vào cây.
• Chênh lệch nhiệt ngày–đêm lớn: Làm cây lúa bị stress, giảm sức đề kháng, rối loạn quang hợp, tăng khả năng nhiễm bệnh.
• Kỹ thuật canh tác: Gieo sạ dày làm ruộng thiếu thông thoáng; bón phân mất cân đối (đặc biệt là thừa đạm) khiến cây xanh tốt quá mức, lá non mềm yếu – môi trường lý tưởng cho nấm phát triển.

Việc chọn giống chỉ là một phần trong chiến lược quản lý bệnh đạo ôn. Để giảm nguy cơ phát bệnh, cần kết hợp biện pháp canh tác hợp lý như gieo sạ thưa, bón phân cân đối, điều tiết nước hợp lý và phun phòng bệnh đúng thời điểm.

MỐI LIÊN HỆ VÀ TRIỆU CHỨNG BỆNH ĐẠO ÔN Ở TỪNG GIAI ĐOẠN

Bệnh đạo ôn trên lúa thường được chú ý nhiều ở hai dạng phổ biến: đạo ôn lá và đạo ôn cổ bông. Cả hai đều do nấm Pyricularia oryzae gây ra và có mối liên hệ chặt chẽ. Nếu không kiểm soát tốt ở giai đoạn lá, bệnh dễ lây lan mạnh sang giai đoạn trổ, gây hại nặng ở cổ bông.

Bệnh đạo ôn lá
Xuất hiện sớm, từ giai đoạn mạ đến làm đòng; gây cháy lá, giảm quang hợp và tạo nguồn bệnh cho giai đoạn sau.

• Dấu hiệu: Vết bệnh ban đầu là đốm nhỏ màu xanh xám hoặc xanh nhạt, hình thoi hoặc bầu dục, viền nâu; sau đó phần giữa chuyển xám trắng, viền nâu đậm, nhiều vết liên kết thành mảng lớn.
• Tác động: Làm lá khô cháy từ chóp xuống gốc, giảm mạnh diện tích quang hợp, cây yếu, dễ lây sang cổ bông.
• Kết quả: Giảm sức sinh trưởng và năng suất gián tiếp thông qua việc tạo nguồn bệnh cho giai đoạn cổ bông.

Bệnh đạo ôn cổ bông
Xuất hiện từ làm đòng đến trổ và các giai đoạn sau; làm cổ bông thối gãy, hạt lép trắng, gây mất năng suất nghiêm trọng.

• Dấu hiệu: Cổ bông xuất hiện vết nâu xám, sau chuyển đen; có thể lan xuống cổ gié.
• Tác động: Gián đoạn vận chuyển dinh dưỡng từ thân lên hạt.

• Kết quả: Hạt lép, lửng, không chắc; năng suất và chất lượng giảm nghiêm trọng, khả năng cứu chữa gần như bằng không.

Hình 3 . Vết bệnh đạo ôn lá (bên trái) và đạo ôn cổ bông (bên phải) điển hình

THỜI ĐIỂM PHUN PHÒNG NGỪA HỢP LÝ

Nguyên tắc quan trọng nhất là phòng bệnh hơn chữa bệnh. Khi phun phòng đúng thời điểm, ta ngăn được nấm xâm nhập, đồng thời tiêu diệt mầm bệnh tiềm ẩn trên lá và bẹ.

Ba giai đoạn then chốt cần phun phòng:

• Giai đoạn đẻ nhánh: Cây phát triển mạnh, nhưng hệ rễ chưa hoàn chỉnh nên thiếu các chất dinh dưỡng giúp tăng sức đề kháng. Đây là thời điểm dễ nhiễm đạo ôn lá.
• Giai đoạn làm đòng: Việc bón phân trong giai đoạn này làm cây dễ bị nấm tấn công. Nếu không kiểm soát, bệnh sẽ lây nhanh sang giai đoạn trổ.
• Giai đoạn trổ: Đây là thời điểm phải đặc biệt chú ý phòng đạo ôn cổ bông.
  • Lần 1: Khi lúa nứt bắp, trổ lẹt xẹt 1%.
  • Lần 2: Khi trổ rộ, cách lần 1 khoảng 7 ngày.

CÁCH PHÒNG NGỪA BỆNH ĐẠO ÔN CỔ BÔNG HIỆU QUẢ NHẤT

Đạo ôn cổ bông là bệnh gây thiệt hại nặng nề nhất cho năng suất lúa. Một khi bệnh đã xuất hiện, việc cứu chữa gần như không thể. Vì vậy, nguyên tắc quan trọng nhất để quản lý bệnh đạo ôn cổ bông là không để bệnh xảy ra, nghĩa là bà con cần phòng ngừa sớm bằng biện pháp phun thuốc phòng.

Hình 4.  Cảnh báo đạo ôn - phát hiện sớm, chặn đứng mầm bệnh

Trong giai đoạn trổ, cây lúa rất nhạy cảm với tác động từ môi trường bên ngoài; các tế bào non mềm, yếu và cần nhiều dinh dưỡng. Đây là thời điểm nấm đạo ôn dễ dàng xâm nhập và gây hại nếu không được bảo vệ. Vì vậy, chọn đúng thời điểm phòng ngừa là yếu tố quyết định hiệu quả:

• Giai đoạn nứt bắp (lác đác khoảng 1%):
  • Mục tiêu: Ngăn bào tử đạo ôn xâm nhập và nảy mầm vào cổ bông/lá đòng.
  • Tạo một lớp “lá chắn” giúp bảo vệ trong suốt quá trình trổ.
• Giai đoạn trổ rộ (khoảng 7 ngày sau lần phun đầu tiên):

○    Duy trì lớp bảo vệ và bảo vệ những bông trổ muộn (do trổ không đồng loạt giữa các chồi).
○     Đảm bảo toàn bộ ruộng được phòng trừ hiệu quả, giảm tối đa nguy cơ đạo ôn cổ bông.

Áp dụng đúng lịch phun phòng ngừa trên sẽ giúp bà con giảm tối đa nguy cơ bệnh đạo ôn cổ bông, bảo vệ năng suất và chất lượng hạt gạo.